Tình hình ngập úng tại Hà Nội: Nguyên nhân, kinh nghiệm quốc tế và định hướng giải pháp

I. BỐI CẢNH CHUNG

Trong những năm gần đây, Hà Nội liên tục ghi nhận tình trạng ngập úng cục bộ tại nhiều khu vực nội và ngoại thành sau các trận mưa lớn. Nguyên nhân xuất phát từ quá trình đô thị hóa nhanh, hệ thống thoát nước chưa được đầu tư đồng bộ, cùng với tác động của biến đổi khí hậu làm gia tăng tần suất và cường độ mưa cực đoan.

II. THỰC TRẠNG NGẬP ÚNG HIỆN NAY

Theo báo cáo mới nhất của Công ty TNHH MTV Thoát nước Hà Nội (tháng 10/2025), nhiều điểm ngập úng nghiêm trọng đã được ghi nhận trong các đợt mưa gần đây, đặc biệt tại các khu vực trung tâm và phía Tây thành phố.

1. Các điểm ngập chính

Các khu vực ngập sâu và kéo dài gồm: ngõ 89 Lạc Long Quân; ngã 3 Mỹ Đình - Thiên Hiền; Lê Đức Thọ (quảng trường sân Mỹ Đình); Dương Đình Nghệ - Nam Trung Yên (sau tòa Keangnam); đường Võ Chí Công (tòa nhà UDIC); đường Phú Xá (ngã 3 Phú Xá - Phúc Hoa); phố Phan Văn Trường; Hoa Bằng (ngõ 99); phố Trần Bình; đại lộ Thăng Long; Cầu Bươu - Yên Xá; Phùng Khoang; Triều Khúc; Tố Hữu (đoạn Lương Thế Vinh - Trung Văn); bến xe Yên Nghĩa; đường Quyết Thắng; Tây Mỗ; Cầu Cốc; Do Nha; Ngọc Trục; Miêu Nha; Đông Thắng (Ecohome 1) và Nhuệ Giang.

Hình ảnh ngập trên đường phố Hà Nội

Một số khu đô thị mới cũng bị ảnh hưởng nặng: Văn Phú, Văn Quán, Dương Nội, Tây Hồ Tây, Resco, Ciputra, vv.... Nguyên nhân chủ yếu do hệ thống thoát nước riêng chưa kết nối đồng bộ ra các tuyến tiêu chính.

2. Hệ thống thoát nước chính, tuyến, cửa xả, kênh/ sông nhận nước

Thành phố hiện có 4 lưu vực thoát nước chính: Tô Lịch, Tây Hồ Tây, Long Biên và Hà Đông - Yên Nghĩa.

Các hành lang thoát nước chính của Hà Nội bao gồm hệ thống kênh sông: sông Hồng là đầu ra lớn nhất; các nhánh & kênh nội đô như sông Tô Lịch, sông Nhuệ, kênh La Khê, kênh Kim Ngưu là các hành lang tiêu chính trong nội thị và vành đai.

Cửa xả ra sông lớn: mạng lưới cống chính được thiết kế dẫn về các kênh, sông nói trên và cuối cùng đổ ra sông Hồng. Thành phố đã thực hiện một số cửa xả, van và cống ngăn tràn tại các vị trí trọng yếu.

Kênh dẫn tới Trạm bơm Yên Nghĩa là kênh La Khê, là đường thoát chính cho lưu vực phía Tây (Hà Đông, Nam Từ Liêm, Thanh Xuân).

Toàn khu vực Hà Nội có 6 trạm bơm chính và một số trạm bơm nhỏ, trong đó có 2 trạm bơm lớn, là trạm bơm Yên Nghĩa và trạm bơm Yên Sở.

- Trạm bơm Yên Nghĩa với công suất thiết kế 120m³/s (10 tổ máy), là trạm bơm lớn nhất của Hà Nội, Trạm được xác định phục vụ tiêu thoát cho khoảng 6.300 ha thuộc khu vực phía Tây: Hà Đông, Nam Từ Liêm, Thanh Xuân (một số khu vực phụ cận). Tuy nhiên, sau nhiều năm xây dựng, hiện trạm chỉ vận hành tối đa khoảng 50% công suất do lưu lượng nước về nhỏ hơn năng lực thiết kế, khiến khả năng tiêu thoát cho khu vực đô thị Hà Nội còn hạn chế.

Hình ảnh trạm bơm tiêu Yên Nghĩa

- Trạm bơm Yên Sở chịu trách nhiệm tiêu thoát khu vực nội đô trung tâm, các khu vực gần sông Tô Lịch, Kim Ngưu, kênh dẫn nước đô thị nội thành. Trong đợt mưa ngày 30/9/2025, Trạm Yên Sở đã vận hành 20/20 máy bơm (toàn bộ công suất) để chống ngập.

Các tuyến cống chính: phổ biến là cống hộp bê tông có chiều rộng/chiều cao 1.0 m, 1.2 m, 2.0 m, 2.5 m, 3.0 m, cống tròn bê tông đúc sẵn D600 - D1200. Nhiều đoạn cũ bị xuống cấp, kích thước tuyến cống nhỏ, không đáp ứng tiêu thoát khi có mưa lớn, đặc biệt khi các diện tích bề mặt thấm, chứa nước tạm bị thu hẹp trong điều kiện hiện nay, khiến tập trung dòng chảy nhanh khi có mưa lớn.

Việc xây dựng lắp đặt hệ thống cống tách nước thải, như hệ thống cống tách nước thải dọc sông Tô Lịch (thu gom nước thải từ hệ thống cống chung về trạm xử lý nước thải Yên Xá) gây giảm tiết diện dòng chảy, giảm khả năng tiêu thoát khi mưa lớn.

3. Hồ, ao nội đô - diện tích, xu hướng thu hẹp

Khu vực nội đô Hà Nội hiện có khoảng 120 hồ điều hòa, tổng diện tích mặt nước khoảng 1.200 ha, chiếm gần 2% diện tích nội thành, trong đó Hồ Tây có diện tích ~500 ha.

Diện tích hồ, mặt nước giảm khoảng 40-50% so với 10 - 15 năm trước (số liệu năm 2010 - 2015 khoảng 2.000 ha), giảm khoảng trên 200 ha so với dữ liệu năm 2015 - 2020, chủ yếu do san lấp phục vụ phát triển đô thị, san lấp lấn chiếm.

Việc thu hẹp hồ tự nhiên làm giảm khả năng điều hòa và trữ nước mưa, giảm diện tích trữ tự nhiên (lưu lượng trữ/đệm), làm giảm khả năng điều tiết và tăng nhanh dòng chảy bề mặt trong cơn mưa lớn, gia tăng nguy cơ ngập úng.

Nhiều hồ chỉ sử dụng như hồ cảnh quan, không được vận hành như một hồ điều hòa (cần phải giảm mực nước hồ trước các trận mưa, tăng dung tích trữ, điều hòa khi có mưa.

4. Vấn đề đập cao su (đập dâng) trên sông Tô Lịch

Thành phố đã triển khai (và tiếp tục lắp đặt) đập dâng/đập cao su trên sông Tô Lịch như một phần của các dự án phục hồi dòng chảy (tăng mực nước để cải thiện tự chảy, kết hợp bơm bù vào mùa khô). Các đập dâng làm co hẹp dòng chảy hoặc giữ nước ở hạ lưu nếu không được quản lý khớp giờ mở/đóng, dẫn đến chậm tiêu thoát trong các đợt mưa lớn và tăng nguy cơ ngập cục bộ ở một số đoạn.

5. Các nguyên nhân gây ngập chính

1. Hạ tầng thoát nước chưa đáp ứng cường độ mưa thực tế, đặc biệt tại khu vực mở rộng đô thị.
2. Mất diện tích hồ điều hòa, giảm diện tích mặt nước, đất trống, đất trũng, làm giảm khả năng chứa và tiêu nước.
3. Hệ thống cống chung, nhiều nơi cống nhỏ, có xảy ra hiện tượng tắc nghẽn làm giảm khả năng dẫn nước.
4. Trạm bơm lớn vận hành dưới công suất do chưa đồng bộ kênh dẫn, mực nước điều tiết chưa hợp lý.
5. Vấn đề san nền đô thị không phù hợp, gây chia cắt, ảnh hưởng dòng chảy tự nhiên.
6. Thiếu hệ thống dự báo - điều hành tích hợp (vận hành bơm, van, đập theo thời gian thực).

III. LƯỢNG MƯA VÀ CÁC TRẬN MƯA LỚN GẦN ĐÂY

Trong tháng 9 - 10/2025, Hà Nội ghi nhận nhiều trận mưa lớn vượt ngưỡng thiết kế hệ thống thoát nước, cụ thể:

Các trận mưa lớn gần đây - lượng mưa tiêu biểu và ảnh hưởng:

1. Trận mưa (kết hợp bão Bualoi) ngày 29 - 30/9/2025
   • Lượng mưa đo được (một số trạm, báo cáo tổng hợp): Inner city ~558 mm; Lang ~568 mm; Long Biên ~642 mm; Hà Đông ~820 mm (các giá trị theo báo cáo tổng hợp của cơ quan thủy văn và báo chí).
   • Ảnh hưởng: nhiều tuyến phố trung tâm, khu đô thị mới bị ngập sâu; giao thông tê liệt; nhiều khu vực cần ứng cứu khẩn cấp.
2. Trận mưa (hậu bão Matmo) ngày 7/10/2025
   • Thành phố ghi nhận mưa dồn khiến 122 điểm ngập; nhiều tuyến đường chính tạm thời bị phong tỏa, một số trường học tạm đóng.
   • Ảnh hưởng: ngập cục bộ tại nhiều nút giao, khu dân cư ven sông và các khu trũng.
3. Các trận mưa mùa mưa 2025 (điển hình tháng 8 - 9/2025)
   • Một số điểm có lượng mưa kỷ lục cục bộ: Hai Bà Trưng 315 mm; Yên Sở 310 mm; Tây Mỗ 271 mm; Yên Nghĩa 267 mm; Hoàng Liệt 235 mm; Hà Đông 214 mm; Từ Liêm 191 mm (ví dụ trận mưa cuối tháng 8/2025).
   • Ảnh hưởng: xuất hiện hàng chục điểm ngập nặng, nhiều khu vực bị ngập sâu kéo dài.

IV. MỘT SỐ KINH NGHIỆM QUỐC TẾ

1. Paris (Pháp): Đô thị lâu đời, hệ thống cống cổ và mật độ cao, vừa thoát nước vừa góp phần chứa/lưu một lượng nước lớn. Paris đã áp dụng giải pháp xây dựng hệ thống bể ngầm trữ nước (réservoir souterrain) dưới quảng trường và công viên, kết hợp mạng cống thông minh điều tiết tự động theo lượng mưa. Chi phí đầu tư khoảng 20 - 25 triệu EUR cho mỗi công trình trữ nước quy mô 50.000m³, nhưng giúp giảm tới 80% điểm ngập. Paris cũng ứng dụng "hạ tầng xanh - xanh lam" (Blue - Green Plan): mở rộng không gian thấm, hồ điều hòa trong công viên, mái xanh, tách riêng nước thải và nước mưa.

2. Tokyo (Nhật Bản): Siêu đô thị thường xuyên chịu bão lớn. Đã xây dựng hệ thống cống siêu lớn ngầm (Metropolitan Area Outer Underground Discharge Channel) với hầm dẫn dài 6,3km, đường kính 10m, hầm điều tiết nước khổng lồ, kết hợp với các đập, hồ chứa và cảm biến điều hành tự động, chi phí hơn 2 tỷ USD, nhưng mang lại lợi ích dài hạn cho toàn vùng thủ đô, bảo vệ hơn 10 triệu dân khỏi ngập lụt.

3. Singapore, áp dụng tổng thể các giải pháp:

i) các nơi phát sinh nước mưa (công trình, mái, sân, đường…) áp dụng các biện pháp giữ, trữ, xử lý tại chỗ ở; tích hợp hạ tầng xanh/lam (blue - green infrastructure), các tính năng xử lý nước mưa, làm chậm dòng chảy, cải thiện chất lượng nước, tạo không gian công cộng, cảnh quan; Chính sách bắt buộc mới / quy định từ nhà nước: từ khoảng 2014 trở đi, các dự án mới/tái phát triển phải có các biện pháp tại chỗ: bể trữ nước (on-site detention), mái xanh, vườn mưa, vườn thấm (bioretention).

ii) hệ thống dẫn nước (mương, cống, kênh) - nâng cấp, mở rộng, cải tạo để dẫn nước hiệu quả

iii) Nơi tiếp nhận nước khi lượng vượt khả năng dẫn - có thể là hồ chứa, vùng trũng, biên sông;

iv) Biện pháp ngăn lũ, nâng nền, thiết kế mức nền tối thiểu.

v) Sử dụng công nghệ quản lý nước mưa thông minh: cảm biến, dự báo mưa, hệ thống giám sát dòng chảy + mực nước thời gian thực để điều phối hoạt động thoát nước, van, trạm bơm.

Các hệ thống thoát nước, kênh, hồ, sông từ chỉ chức năng thoát nước & chứa nước được phát triển thành các không gian nước đẹp, trong lành, có chức năng môi trường, sinh thái và cộng đồng.

4. Copenhagen: Sử dụng các hồ điều hòa nổi, sử dụng chứa nước (hồ tạm) khi có mưa lớn, được xây dựng kết hợp với các công viên, không gian chung, công cộng, các khu vực wetland, ở những nơi có địa hình thấp trũng, khi mưa lớn, mặt sân, vườn trở thành hồ chứa tạm; có hệ thống cống ngầm xả chậm. Hồ điều hòa nổi được thiết kế đa mục tiêu (đa chức năng): bình thường là công viên/sân thể thao, khi mưa thành hồ điều hòa tạm. Giải pháp giúp giảm thiểu 70 - 80% thiệt hại ngập đô thị khu trung tâm, cải thiện cảnh quan, tăng khả năng thấm nước (giúp bổ cập nước ngầm), tăng diện tích không gian xanh + khả năng phục hồi đô thị.

Hình ảnh "Hồ điều hòa nổi" ở Copenhagen, Đan Mạch

Đánh giá chi phí - lợi ích của các giải pháp

V. ĐỊNH HƯỚNG GIẢI PHÁP CHO HÀ NỘI

1. Đầu tư mở rộng và hiện đại hóa hệ thống cống, hồ điều hòa và trạm bơm theo hướng thông minh, tự động hóa điều tiết dòng chảy. Đặc biệt hoàn thiện quy trình quản lý vận hành hệ thống hồ chứa để đảm bảo các hồ điều hòa nước mưa hiệu quả.

2. Ứng dụng các giải pháp thoát nước bền vững (SUDS) như mặt đường thấm nước, bãi đỗ xe xanh, vườn mưa, bể thấm, hồ điều hòa nổi, Các giải pháp này cần áp dụng trên diện rộng để đạt được hiệu quả.

3. Rà soát, điều chỉnh thiết kế các cống tách nước thải, đảm bảo không ảnh hưởng thoát nước khi mưa lớn.

4. Rà soát, điều chỉnh các đập cao su, các công trình gây cản trở dòng chảy khi mưa lớn.

5. Xây dựng cơ sở dữ liệu số về mưa - ngập - vận hành bơm để phục vụ điều hành thời gian thực.

6. Tăng cường hợp tác quốc tế, học hỏi mô hình chống ngập thông minh, hiệu quả từ Paris, Tokyo và Singapore.

Các giải pháp cụ thể:

1. Giải pháp ngắn hạn:

• Duy tu, nạo vét định kỳ toàn bộ mạng lưới cống, đặc biệt các điểm ngập "nóng".
• Hoàn thiện kênh La Khê - Phú Diễn, có thể có các phương án chuyển nước từ lưu vực sông Tô Lịch, nâng cao hiệu quả làm việc của trạm bơm Yên Nghĩa.
• Kiểm soát vận hành đập cao su Tô Lịch linh hoạt theo mưa dự báo. Đảm bảo không làm trầm trọng hơn tình trạng ngập lụt khi có mưa lớn.
• Triển khai bơm cưỡng bức tại một số các điểm trũng thấp, ngập sâu.
• Thiết lập trung tâm điều hành mưa - ngập theo thời gian thực (cảm biến mưa, mực nước, camera), đảm bảo quản lý vận hành hiệu quả hệ thống thoát nước, trạm bơm, hồ điều hòa.

2. Giải pháp trung và dài hạn:

• Quy hoạch mạng hồ điều hòa chiến lược, phục hồi/bổ sung được ít nhất 200 ha diện tích hồ.
• Hoàn thiện hệ thống cống tách nước thải và nước mưa, ưu tiên 10 lưu vực trọng điểm (Tô Lịch, Cầu Giấy, Hà Đông). Đảm bảo mục tiêu tách nước thải nhưng không làm ảnh hưởng tiêu thoát nước mưa, đặc biệt khi mưa lớn.
• Phát triển đô thị theo hướng "thấm nước" (sponge city) - tăng diện tích thấm, giảm bê tông hóa bề mặt.
• Ứng dụng công nghệ thoát nước bền vững (SuDS): mương sinh học, vỉa hè thấm nước, vườn mưa, hồ điều hòa, hồ điều hòa nổi,... kết hợp không gian xanh, cảnh quan, wetland.

Giải pháp thoát nước bền vững, dựa vào tự nhiên, kết hợp mục tiêu tạo cảnh quan, giảm nhiệt đô, cải thiện chất lượng nước, tăng đa dạng sinh học, giá trị xã hội

Các công nghệ thoát nước bền vững có thể được xây dựng, áp dụng kết hợp cho cả mục tiêu thoát nước và mục tiêu bổ cập nước ngầm, để nâng cao hiệu quả giải pháp, trong bài toán đánh giá chi phí - lợi ích. Đặc biệt đối với Hà Nội, khi nguồn nước ngầm (nước dưới đất) là nguồn nước cấp chính của thành phố. Nguồn nước ngầm Hà Nội (tầng Pleistocen - tầng sâu) có tỷ lệ bổ cập trực tiếp từ nước mặt và nước ngầm tầng nông (tầng Holocen), thông qua các cửa sổ địa chất thủy văn. Hiện nay nguồn nước ngầm khu vực Hà Nội đang suy giảm do bị giảm diện tích bề mặt thấm. Giải pháp này có hiệu quả đáng kể khi được áp dụng trên diện rộng.

• Có thể ứng dụng mô hình bể chứa ngầm tại các nút giao trọng điểm, hầm chui, bến xe, khu đô thị mới - nơi khó mở rộng cống hoặc thiếu không gian hồ điều hòa. Nguyên lý làm việc: Khi mưa lớn → nước mưa được dẫn qua cống thu gom vào bể ngầm → giảm áp lực cho mạng cống chính. Sau khi mưa kết thúc → nước được bơm hoặc xả dần ra hệ thống thoát...

Các bể chứa ngầm có thể được kết hợp với mục tiêu thu trữ và tái sử dụng nước mưa.

• Hoàn thiện quy trình điều hành liên hồ - liên trạm, tối ưu vận hành bơm và cửa xả khi mưa cực đoan.
• Tổ chức quản lý thoát nước rõ ràng, các cơ quan liên quan phối hợp chặt chẽ.
• Ứng dụng công nghệ giám sát, dự báo, hệ thống cảnh báo tức thời.
• Sử dụng công nghệ cao (sensor, IoT) để theo dõi lưu lượng nước, mực nước trong thời gian thực.

3. Giải pháp chính sách và quản lý:

• Ban hành quy định tỷ lệ diện tích thấm tối thiểu 20% trong dự án đô thị mới, quy định về diện tích hồ điều hòa
• Cập nhật chuẩn thiết kế thoát nước đô thị theo tần suất mưa 2-5% (hiện nhiều nơi vẫn dùng 10%).
• Đẩy mạnh truyền thông cộng đồng: hạn chế xả rác, tăng cường nhận thức về thoát nước bền vững.
• Tăng cường sự tham gia của cộng đồng trong việc phát triển các mô hình thoát nước bền vững
• Có chiến lược tài chính, huy động nguồn vốn công - tư (PPP). Các giải pháp tài chính thúc đẩy việc phát triển hoàn thiện hệ thống thoát nước/công trình giảm ngập lụt như các chính sách vay ưu đãi, chương trình tín dụng xanh...

VI. KẾT LUẬN

Ngập úng tại Hà Nội không chỉ là vấn đề kỹ thuật mà còn là thách thức trong quản trị đô thị và phát triển bền vững. Việc triển khai đồng bộ các giải pháp công trình và phi công trình, kết hợp ứng dụng công nghệ số và quản lý thông minh, sẽ là hướng đi cần thiết để xây dựng một Hà Nội an toàn, thích ứng và đáng sống trong bối cảnh biến đổi khí hậu.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

• Tokyo Metropolitan Government (2022), "Flood Control and Underground Infrastructure Systems"
• Ville de Paris (2021), "Plan Bleu Vert – Infrastructure Résiliente pour le Climat"
• JICA & UBND TP. Hà Nội (2020), "Quy hoạch thoát nước Hà Nội đến năm 2030, tầm nhìn 2050"
• World Bank (2023), "Urban Flood Resilience and Sustainable Drainage Systems (SuDS)"

Viện Nghiên cứu Cấp thoát nước và Môi trường, Hội Cấp thoát nước Việt Nam

(* Cập nhật tháng 10 năm 2025)