Ngành Nước Đông Nam Á trước sức ép biến đổi khí hậu và vai trò của khu vực tư nhân

Báo cáo mới đây của Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF) chỉ ra rằng, khi đặt nước vào trọng tâm, các quốc gia Đông Nam Á có thể xây dựng một chiến lược rõ ràng, khả thi và thống nhất để bảo vệ cộng đồng; đồng thời tạo cơ hội để khu vực tư nhân tham gia vào những dự án vừa đem lại giá trị kinh tế, vừa gia tăng khả năng chống chịu trước khí hậu.

Đông Nam Á - vùng trũng của biến đổi khí hậu (BĐKH)

Theo Ủy ban Liên chính phủ về Biến đổi Khí hậu, nhiệt độ tại Đông Nam Á có thể tăng tới 3,5°C vào năm 2050, tùy thuộc vào kịch bản phát thải. Chỉ riêng năm 2024, khi nhiệt độ trung bình toàn cầu lần đầu tiên vượt ngưỡng 1,5°C so với thời kỳ tiền công nghiệp, khu vực đã chứng kiến hàng loạt hiện tượng thời tiết cực đoan. Lũ lụt nghiêm trọng tại Malaysia, Thái Lan và Việt Nam đã khiến hàng trăm nghìn người phải rời bỏ nhà cửa. Trong đó tính riêng Thái Lan có hơn nửa triệu người bị ảnh hưởng. Sáu cơn bão liên tiếp đã tấn công Philippines trong vòng chưa đầy một tháng, trong khi lũ lụt và lở đất ở Việt Nam gây ra thiệt hại lớn về người và tài sản.

Mực nước biển tại Đông Nam Á cũng đang dâng nhanh hơn mức trung bình toàn cầu. Trong số 25 thành phố trên thế giới được dự báo chịu tác động nặng nề nhất nếu nước biển dâng một mét, có tới 19 thành phố nằm ở châu Á, trong đó nhiều đô thị thuộc khu vực Đông Nam Á. Sự dâng cao của mực nước không chỉ làm trầm trọng thêm tình trạng xói mòn bờ biển, mà còn gây ra lũ lụt thường xuyên và nghiêm trọng hơn, đe dọa cơ sở hạ tầng và đời sống cộng đồng ở các vùng trũng, đồng bằng châu thổ. Trong khi đó, gió mùa đang trở nên thất thường, lượng mưa cực đoan ngày càng gia tăng. Dự báo cho thấy tổng lượng mưa tại Đông Nam Á có thể tăng khoảng 9% vào cuối thế kỷ này. Tại các quốc gia lớn, số ngày có mưa trên 20 mm dự kiến tăng từ 25% đến 50% trong 25 năm tới, khiến tình trạng mưa dồn dập trong thời gian ngắn trở thành thách thức lớn.

Trái ngược với lũ lụt, nhiều khu vực lại phải đối diện với khô hạn và nắng nóng khắc nghiệt. Năm 2024, nhiều nơi đã ghi nhận mức nhiệt cao kỷ lục, gây ra các cảnh báo y tế, buộc trường học phải tạm ngưng hoạt động. Hạn hán đã ảnh hưởng nghiêm trọng tới sản lượng gạo và đường của Thái Lan, những mặt hàng xuất khẩu chủ lực của quốc gia này. Các tác động khí hậu ngày càng rõ nét trên nhiều lĩnh vực, từ nông nghiệp, thủy sản, năng lượng, cho đến chất lượng nguồn nước và thủy điện. Đặc biệt, khoảng 100 triệu người sống dọc sông Mê Kông đang phụ thuộc vào nguồn thủy điện, thủy sản và nông nghiệp từ con sông này, vốn ngày càng dễ bị tổn thương trước BĐKH.

Đáng chú ý, theo ước tính, mỗi năm lũ lụt gây ra ít nhất 2 tỷ USD thiệt hại trực tiếp cho khu vực Đông Nam Á, trong khi 152 triệu người, tương đương một phần tư dân số, đang sống trong vùng rủi ro cao. Nhưng con số này mới chỉ phản ánh phần nổi của tảng băng. Báo cáo của Diễn đàn Kinh tế Thế giới cảnh báo rằng nếu doanh nghiệp không có sự chuẩn bị, trong vòng hai thập kỷ tới, họ có thể đối diện với tổn thất lên tới 25% lợi nhuận. Điều này cho thấy BĐKH không còn là câu chuyện xa xôi, mà đã trở thành thách thức hiện hữu với sự an toàn, sức khỏe, sinh kế của con người và nền kinh tế.

Đối với Việt Nam, quốc gia được đánh giá nằm trong nhóm chịu rủi ro khí hậu cao, thách thức này càng rõ rệt. Với hơn 3.200 km bờ biển cùng hai đồng bằng rộng lớn, Việt Nam dễ bị tổn thương trước tình trạng nước biển dâng, xâm nhập mặn và lũ lụt. Nếu không hành động kịp thời, những tác động này có thể ảnh hưởng sâu rộng đến tiến trình phát triển kinh tế - xã hội của đất nước.

Thích ứng thông qua nước - cơ hội cho khu vực tư nhân

Để ứng phó với BĐKH, báo cáo mới đây của Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF) đưa ra khung tiếp cận “Thích ứng thông qua nước” (Adaptation through Water – AtW), coi nước là trung tâm của các chiến lược thích ứng. Phương pháp này không chỉ giúp Chính phủ và cộng đồng đối phó với BĐKH, mà còn mở ra cơ hội cho khu vực tư nhân phát triển những dự án mang lại giá trị kinh tế bền vững.

Một trong những hướng đi được nhấn mạnh là giảm thiểu thiệt hại do lũ lụt. Đây là lĩnh vực có quy mô thị trường lên tới khoảng 13 tỷ USD tại Đông Nam Á, tạo điều kiện cho các công ty xây dựng, hạ tầng, dịch vụ môi trường và công nghệ phát triển. Các giải pháp có thể bao gồm hệ thống dự báo thủy văn theo thời gian thực ứng dụng trí tuệ nhân tạo, các công trình hồ điều hòa, công viên đa chức năng hay hạ tầng thoát nước thông minh. Tại Việt Nam, tình trạng ngập úng cục bộ tại các đô thị lớn như Thành phố Hồ Chí Minh, Hà Nội mỗi khi mưa lớn là minh chứng rõ ràng cho nhu cầu cấp bách của những giải pháp này, nơi khu vực tư nhân có thể tham gia thông qua các hình thức hợp tác công tư.

Một hướng đi khác là tối ưu hóa và xây dựng nền kinh tế tuần hoàn trong lĩnh vực nước. Tỷ lệ thất thoát nước vào khoảng 40% tại các đô thị trên thế giới là bài toán lớn cần được giải quyết. Cùng với đó, việc tái chế nước thải và thu hồi tài nguyên từ quá trình xử lý như năng lượng, chất dinh dưỡng hay khoáng chất có thể đem lại lợi ích kép. Các doanh nghiệp dệt may và da giày tại Việt Nam, vốn sử dụng nhiều nước, có thể giảm chi phí, đáp ứng tiêu chuẩn xanh quốc tế và nâng cao năng lực cạnh tranh nếu áp dụng giải pháp tuần hoàn nước.

Cùng với đó, tài chính bền vững dành cho lĩnh vực nước được xem là động lực quan trọng. Trong khi dòng vốn xanh trên thế giới và châu Á tăng trưởng nhanh, cơ sở hạ tầng tài chính cho các dự án liên quan đến nước vẫn còn khiêm tốn. Việc phát triển trái phiếu xanh, các cơ chế tài chính hỗn hợp, tín dụng carbon cho canh tác thông minh về nước hay các hình thức hợp tác công tư sẽ giúp huy động nguồn vốn lớn, tạo động lực để nhiều dự án hạ tầng, xử lý và bảo tồn nguồn nước sớm được triển khai. Thực tế tại Philippines, việc phát hành trái phiếu xanh cho các dự án hạ tầng chống lũ đã mở ra hướng đi mới, và đây là kinh nghiệm mà Việt Nam có thể nghiên cứu áp dụng, nhất là cho những khu vực chịu rủi ro cao như Đồng bằng sông Cửu Long.

Đổi mới công nghệ cũng là trụ cột trong thích ứng thông qua nước. Các giải pháp như hạt giống chịu hạn, hệ thống tưới tiêu tiết kiệm nước, công cụ dự báo lũ bằng dữ liệu vệ tinh và trí tuệ nhân tạo đều đang chứng minh tính hiệu quả. Dự án SERVIR-Mekong đã hỗ trợ hàng triệu người dân khu vực hạ lưu sông Mê Kông giảm thiểu rủi ro từ lũ lụt, là ví dụ tiêu biểu cho việc công nghệ có thể đồng hành cùng cộng đồng trong bối cảnh khí hậu biến động. Việt Nam hoàn toàn có thể nhân rộng và khuyến khích sự tham gia của các doanh nghiệp công nghệ trong nước để phát triển những giải pháp tương tự.

Việt Nam đứng trước thách thức và cơ hội

Với đặc điểm địa lý và khí hậu, Việt Nam là một trong năm quốc gia chịu tác động nặng nề nhất của BĐKH. Đồng bằng sông Cửu Long, vựa lúa lớn nhất cả nước, đang phải đối mặt với nguy cơ xâm nhập mặn và sụt lún đất, trong khi nhiều đô thị lớn thường xuyên ngập úng vào mùa mưa. Đây là thách thức lớn, nhưng cũng đồng thời là cơ hội để khu vực tư nhân tham gia sâu hơn vào các dự án đầu tư hạ tầng chống ngập, công nghệ giám sát và dự báo khí tượng, hay các giải pháp nông nghiệp tiết kiệm nước. Sự kết hợp giữa nỗ lực của Nhà nước và sự năng động của doanh nghiệp sẽ là chìa khóa để Việt Nam vừa bảo vệ nguồn tài nguyên, vừa tận dụng tối đa cơ hội tăng trưởng xanh.

Trong bối cảnh BĐKH đang tiến triển nhanh hơn dự báo, nước chính là tâm điểm của những thách thức mà Đông Nam Á phải đối mặt. Việc chậm trễ hành động sẽ làm chi phí ứng phó ngày càng lớn, trong khi hành động kịp thời có thể giúp khu vực biến thách thức thành cơ hội. “Thích ứng thông qua nước” không chỉ là một khung lý thuyết mà còn là cách tiếp cận khả thi, cho phép các quốc gia, doanh nghiệp và cộng đồng cùng xây dựng nền kinh tế - xã hội vững vàng hơn trước khí hậu, đồng thời phát triển bền vững trong dài hạn.

Khiêm Anh