Kiểm soát ngập úng đô thị: Cần khung pháp lý và chiến lược dài hạn

Ngập úng đô thị gây thiệt hại kinh tế tương đương 1-1,5% GDP đô thị mỗi năm

Phát biểu khai mạc hội thảo, ông Nguyễn Quyết Chiến, Tổng Thư ký Liên hiệp Hội KHKTVN cho biết: "Việt Nam có khoảng 900 đô thị, tỷ lệ đô thị hóa đạt hơn 44% và sẽ vượt 50% vào năm 2030. Tuy nhiên, quá trình bê tông hóa, san lấp ao hồ và thu hẹp kênh rạch khiến không gian thoát nước tự nhiên bị thu hẹp nhanh chóng".

Theo ông Nguyễn Quyết Chiến, từ đầu năm 2025 đến nay, tình trạng ngập úng tại các đô thị diễn biến ngày càng thường xuyên và phức tạp, cho thấy phạm vi ảnh hưởng ngày càng lan rộng. Thực tế này được ghi nhận tại nhiều địa phương như Thái Nguyên, Hà Nội, TP Huế, Đà Nẵng, TP.HCM và một số khu vực thuộc Tây Nguyên, trong đó có Buôn Ma Thuột (Đắk Lắk). Điều này phản ánh rõ những hạn chế trong công tác quy hoạch thoát nước đô thị, năng lực tiêu thoát nước cũng như khả năng thích ứng với các hiện tượng mưa cực đoan do biến đổi khí hậu, tác động trực tiếp đến nhiều vùng, miền trên cả nước.

Giờ đây, ngập úng đô thị không còn là vấn đề riêng của các đô thị lớn mà trở thành thách thức phổ biến với hệ thống đô thị Việt Nam. Đáng chú ý, theo báo cáo của Bộ Xây dựng, tình trạng ngập úng không chỉ gây đình trệ giao thông, ảnh hưởng sinh hoạt - sản xuất mà còn gây thiệt hại kinh tế tương đương 1-1,5% GDP đô thị mỗi năm.

Nếu tiếp tục tiếp cận theo hướng xử lý từng điểm ngập riêng lẻ, các đô thị sẽ rơi vào vòng lặp luẩn quẩn đuổi theo nước. Vì vậy, cần tiếp cận tổng thể, đồng bộ dựa trên khung pháp lý đầy đủ có tính chiến lược dài hạn và các giải pháp tích hợp một cách hiệu quả, ưu tiên các công trình trọng điểm như hồ điều hòa, trạm bơm, cống kiểm soát,...

Tập trung hoàn thiện thể chế, chính sách

Tại hội nghị, ông Trần Hoài Anh, Phó Cục trưởng Cục Kết cấu hạ tầng xây dựng (Bộ Xây dựng), đã trình bày tham luận về thực trạng ngập úng đô thị và các vấn đề liên quan đến thể chế, chính sách.

Lý giải nguyên nhân gây ngập úng, ông Trần Hoài Anh cho biết, hiện nay, hệ thống thoát nước tại phần lớn đô thị vẫn là hệ thống chung - vừa thoát nước mưa, vừa thoát nước thải - được xây trước thập niên 1990. Sau nhiều năm sử dụng, hệ thống này xuống cấp, bồi lắng và hoàn toàn không phù hợp với lượng mưa tăng đột biến hiện nay.

Trong khi đó, cả nước hiện có khoảng 83 nhà máy xử lý nước thải đô thị với tổng công suất thiết kế hơn 2 triệu m³/ngày đêm, nhưng chỉ vận hành đạt 50-60% do thiếu mạng lưới thu gom đồng bộ. Tỷ lệ nước thải sinh hoạt đô thị được thu gom, xử lý đạt chuẩn mới khoảng 18%, chủ yếu tập trung ở các đô thị loại đặc biệt và loại I.

Mặt khác, công tác đầu tư cho thoát nước cũng chưa đáp ứng được yêu cầu. Trong gần ba thập kỷ (1995 - 2021), tổng vốn đầu tư mới đạt hơn 3 tỷ USD, thấp hơn nhiều so với nhu cầu 250.000 - 300.000 tỷ đồng dự kiến đến năm 2030. Ngân sách chỉ có thể đáp ứng 20-25%, còn mô hình PPP vẫn hầu như chưa được khai thác.

Ông Trần Hoài Anh nhấn mạnh: "Hiện nay suất đầu tư cho nhà máy xử lý nước thải gấp 3 lần so với suất đầu tư của nhà máy cấp nước. Tuy nhiên, việc thu hút khu vực tư nhân tham gia đầu tư vẫn còn hạn chế do thiếu các cơ chế khuyến khích phù hợp, cũng như chưa có chính sách giá dịch vụ xử lý nước thải rõ ràng. Hiện nay, phần lớn các địa phương chưa ban hành giá xử lý nước thải riêng, mà chủ yếu thu gộp trong phí bảo vệ môi trường, dẫn đến chưa tạo được sức hấp dẫn đối với các nhà đầu tư". 

Trên cơ sở nhận diện đầy đủ thực trạng và nguyên nhân, Bộ Xây dựng đã kiến nghị Chính phủ triển khai một số giải pháp mang tính chiến lược. Trong đó, trọng tâm là việc rà soát, chỉnh lý và hoàn thiện Luật Cấp, Thoát nước, dự kiến trình Quốc hội xem xét, thông qua tại kỳ họp tháng 5/2026. Luật này sẽ đóng vai trò là khung pháp lý thống nhất cho công tác quản lý, đầu tư và vận hành hệ thống cấp nước, thoát nước, xử lý nước thải và kiểm soát ngập úng đô thị; đồng thời làm cơ sở để sửa đổi, bổ sung Nghị định số 80/2014/NĐ-CP đã được ban hành hơn 10 năm.

Cùng với đó, Bộ Xây dựng cũng đề xuất ban hành Nghị quyết về tăng cường quản lý và đầu tư thoát nước chống ngập giai đoạn 2026-2035; xây dựng Đề án thoát nước thích ứng biến đổi khí hậu giai đoạn 2026 - 2035, tầm nhìn 2050. Đề án sẽ tập trung cải thiện quy hoạch thoát nước gắn với quy hoạch đô thị, giao thông, thủy lợi; ưu tiên xây dựng hồ điều hòa, trạm bơm, cống kiểm soát triều và các tuyến cống liên vùng; đồng thời ứng dụng mạnh công nghệ số để xây dựng bản đồ ngập và trung tâm điều hành thoát nước thông minh.

Mục tiêu mà Bộ Xây dựng đặt ra đến năm 2035 là kiểm soát cơ bản ngập tại các đô thị lớn; nâng tỷ lệ thu gom và xử lý nước thải lên 30-40%; hoàn thành bản đồ ngập úng và hệ thống cảnh báo - điều hành thông minh; hướng tới những đô thị có khả năng chống chịu tốt hơn trước thiên tai trong tương lai.

Đồng thuận với quan điểm của Bộ Xây dựng, ông Trần Anh Tuấn, Phó Chủ tịch Thường trực Hội Cấp Thoát nước Việt Nam, cho rằng, nhiệm vụ cấp thiết hiện nay là sớm ban hành Luật Cấp, Thoát nước nhằm hình thành hành lang pháp lý đồng bộ cho lĩnh vực cấp, thoát nước, đặc biệt là thoát nước đô thị thích ứng với biến đổi khí hậu và nước biển dâng theo các kịch bản phát triển của Việt Nam. 

Đồng thời, sớm ban hành Nghị định sửa đổi bổ sung Nghị Định 80/2014/NĐ-CP về Thoát nước và xử lý nước thải do Nghị định đã không còn phù hợp với thực tế phát triển và diễn biến BĐKH đã và đang diễn ra bất thường khó kiểm soát.

Cùng với đó, ông Trần Anh Tuấn đề xuất một số nhóm nội dung trọng tâm, dài hạn nhằm tạo cơ sở pháp lý cho công tác quản lý, phát triển hệ thống thoát nước, phòng chống ngập úng và thu gom, xử lý nước thải. Cụ thể, 7 nhóm nội dung chính bao gồm: (1) Quản lý nước thông minh; (2) Quy hoạch thoát nước trong các cấp quy hoạch sau khi sáp nhập 34 tỉnh thành; (3) Xây dựng và thực hiện kế hoạch quy hoạch riêng đối với thoát nước; (4) Đầu tư xây dựng thu hút nguồn lực, tham gia đầu tư hệ thống thoát nước đô thị; (5) Giá dịch vụ thoát nước; (7) Chính sách thu hút đào tạo nguồn nhân lực, nâng cao năng lực quản lý, vận hành hệ thống thoát nước. 

Thông qua các tham luận và ý kiến thảo luận tại hội thảo, ngập úng đô thị đang trở thành thách thức ngày càng rõ nét đối với quá trình phát triển đô thị ở Việt Nam, không chỉ tại các đô thị lớn mà trên diện rộng ở nhiều vùng, miền. Mặc dù đã có sự quan tâm đầu tư và đạt được những kết quả nhất định, song những hạn chế về thể chế, quy hoạch, hạ tầng kỹ thuật và nguồn lực vẫn là nguyên nhân chính khiến tình trạng ngập úng chưa được kiểm soát hiệu quả. Do đó, việc ứng phó với ngập úng đô thị không thể tiếp tục theo cách làm manh mún, ngắn hạn, mà đòi hỏi một chiến lược tổng thể, đồng bộ và lâu dài, lấy hoàn thiện thể chế làm nền tảng, đổi mới quy hoạch làm trọng tâm, bảo đảm nguồn lực đầu tư và nâng cao năng lực quản lý, vận hành nhằm hướng tới mục tiêu kiểm soát ngập úng đô thị một cách bền vững.

Khiêm Anh