Khánh Hoà: Từ thực tiễn để hoàn thiện Nghị định Quản lý Cấp, Thoát nước

Thực trạng cấp, thoát nước tại Khánh Hoà cho thấy những bước tiến quan trọng sau gần hai thập kỷ triển khai các nghị định hiện hành, nhưng cũng bộc lộ nhiều giới hạn trong quy hoạch, đầu tư, vận hành và cơ chế pháp lý. Trước yêu cầu phát triển đô thị, bảo vệ môi trường và đảm bảo an ninh nguồn nước, Sở Xây dựng tỉnh Khánh Hoà đã đưa ra nhiều góp ý đối với Dự thảo Nghị định Quản lý Cấp, Thoát nước, nhấn mạnh sự cần thiết phải đổi mới tư duy quản lý và hoàn thiện khung pháp lý theo hướng đồng bộ, thực tiễn và bền vững.

Hệ thống thoát lũ cầu Phú Vinh - sông Tắc (Ảnh: Báo Khánh Hoà)

Những điểm sáng đang xen khoảng trống

Qua gần 20 năm triển khai Nghị định 117/2007/NĐ-CP và hơn 10 năm thực hiện Nghị định 80/2014/NĐ-CP, tỉnh Khánh Hoà đã hình thành hệ thống cấp nước với độ phủ rộng và chất lượng đáng kể. Như, Nha Trang đạt 100% dân cư sử dụng nước sạch từ hệ thống tập trung, Cam Ranh đạt 95% và nhiều thị trấn ở mức trên 80%. Đó là nền tảng quan trọng tạo nên diện mạo đô thị văn minh, cải thiện sức khỏe cộng đồng và thúc đẩy phát triển kinh tế – xã hội.

Tuy vậy, khi tốc độ phát triển đô thị, công nghiệp và du lịch ngày càng nhanh đã đặt hệ thống hạ tầng dưới sức ép ngày càng lớn. Bức tranh cấp nước của Khánh Hoà vẫn tồn tại những "gam màu trầm" khi tỷ lệ thất thoát nước tại Khánh Hoà cũ vẫn ở mức 15%, còn Ninh Thuận cũ lên tới 21,3%. Đây là con số phản ánh rõ ràng khoảng cách giữa quy hoạch và vận hành, đồng thời cho thấy sự xuống cấp của đường ống, thiết bị đo lường cũng như hạn chế trong quản lý. Trong khi đó, hệ thống quy hoạch cấp nước dù được ban hành đầy đủ nhưng triển khai thực tiễn chưa đồng bộ, dẫn đến tình trạng quy hoạch treo ở nhiều khu vực vùng ven, vùng sâu, nơi nhu cầu nước sạch lại đang tăng nhanh theo tốc độ dân cư hoá.

Ở lĩnh vực thoát nước, điểm nghẽn nổi bật nhất chính là sự thiếu đồng bộ giữa thoát nước mưa và thoát nước thải. Phần lớn các đô thị cũ vẫn sử dụng hệ thống thoát nước chung, vốn đã được xây dựng từ nhiều năm trước và nay xuống cấp nghiêm trọng. Điều này khiến nhiều khu vực nội thị thường xuyên chìm trong ngập úng mỗi khi mưa lớn, gây gián đoạn giao thông, ảnh hưởng đến chất lượng sống và làm gia tăng nguy cơ ô nhiễm môi trường. Sự thiếu vắng các công trình xử lý nước thải quy mô lớn, cũng như việc mới chỉ tập trung đầu tư nâng cấp kênh mương và cống, khiến cho nỗ lực thu gom và xử lý nước thải chưa đạt hiệu quả tương xứng.

Nhà máy xử lý nước thải tại phường Nha Trang, tỉnh Khánh Hoà. (Ảnh: Báo Khánh Hoà)

Dù tỷ lệ thu gom ở Nha Trang đạt khoảng 75% và ở Phan Rang – Tháp Chàm đạt 60%, nhưng việc xử lý vẫn dựa nhiều vào các nhà máy có công nghệ được xây dựng từ giai đoạn 2011–2014. Rõ ràng, sự phát triển đô thị năng động của tỉnh Khánh Hoà đang đòi hỏi hệ thống xử lý nước thải tiến bộ hơn, khả năng đáp ứng lớn hơn và sự tích hợp chặt chẽ với quy hoạch kinh tế – xã hội địa phương.

Trong bối cảnh đó, công tác truyền thông, giáo dục ý thức cộng đồng được Khánh Hoà triển khai khá mạnh, từ vận động người dân không xả rác xuống cống, không lấn chiếm hệ thống thoát nước cho đến khuyến khích đấu nối nước thải vào mạng thu gom.

Tuy nhiên, truyền thông chỉ có thể phát huy hiệu quả khi hạ tầng đáp ứng được yêu cầu tối thiểu. Một hệ thống đã xuống cấp, thiếu đồng bộ và bị chia tách giữa các khu dân cư cũ – mới không thể chỉ trông chờ vào ý thức người dân để vận hành trơn tru. Chính vì vậy, các vấn đề mà Khánh Hoà đang đối mặt không chỉ là thách thức của riêng địa phương mà còn là ví dụ điển hình cho những bất cập chung của ngành Nước hiện nay.

Cần phải điều chỉnh mạnh mẽ hơn

Từ thực tế quản lý, Sở Xây dựng Khánh Hoà nhận diện nhiều bất cập cho thấy khung pháp lý hiện hành chưa theo kịp yêu cầu phát triển. Thách thức lớn nhất chính là khó khăn trong huy động vốn đầu tư cho hạ tầng cấp nước. Khi Nghị định 32/2018/NĐ-CP loại lĩnh vực này ra khỏi nhóm được Nhà nước tiếp tục đầu tư để giữ tỷ lệ cổ phần, các doanh nghiệp cấp nước theo mô hình cổ phần hoá lập tức rơi vào tình thế thiếu vốn. Họ không còn đủ cơ chế để huy động vốn lớn nhằm mở rộng hệ thống đường ống, nâng công suất nhà máy hay thay thế thiết bị cũ. Điều này kéo theo hệ luỵ là các dự án quy hoạch cấp nước bị đình trệ, thậm chí bị treo qua nhiều năm, tạo ra khoảng trống lớn trong phát triển hạ tầng thiết yếu.

Khánh Hoà không chỉ đối diện thách thức từ hạ tầng xuống cấp mà còn từ chính cơ chế pháp lý đang điều chỉnh hoạt động quản lý cấp, thoát nước. (Ảnh: Báo Khánh Hòa)

Cùng lúc đó, công tác tiếp nhận và quản lý tài sản hạ tầng cấp nước theo Nghị định 43/2022/NĐ-CP cũng bộc lộ nhiều điểm chưa phù hợp. Khi công trình đầu tư bằng ngân sách được bàn giao cho doanh nghiệp quản lý nhưng không được ghi tăng tài sản, quá trình vận hành và bảo trì gặp nhiều khó khăn vì thiếu cơ sở pháp lý rõ ràng để hạch toán và khấu hao. Sự chồng chéo giữa trách nhiệm quản lý của Nhà nước và quyền sở hữu của doanh nghiệp khiến cho nhiều quyết định bị kéo dài, ảnh hưởng đến hiệu quả dịch vụ.

Ở góc độ kỹ thuật, quy định về đồng hồ nước cũng bộc lộ hạn chế. Khi một thiết bị vừa là tài sản của đơn vị cấp nước vừa là tài sản của hộ dân, việc xác định chủ thể chịu trách nhiệm kiểm định, niêm chì, sửa chữa hay thay thế trở nên khó khăn, đặc biệt tại khu vực vùng sâu vùng xa, nơi điều kiện triển khai bảo trì định kỳ không thuận lợi. Chính sự nhập nhằng này ảnh hưởng trực tiếp đến tính chính xác trong đo đếm, dẫn đến tranh chấp và giảm niềm tin của người sử dụng.

Trong lĩnh vực thoát nước, vướng mắc lớn nhất xuất phát từ việc thu phí dịch vụ. Theo quy định, người phải trả phí thoát nước là những hộ xả thải vào hệ thống, nhưng thực tế tại Khánh Hoà hệ thống thu gom vẫn chưa bao phủ hoàn toàn. Nếu thu phí đồng loạt sẽ nảy sinh mâu thuẫn, khi người dân không được sử dụng dịch vụ nhưng vẫn phải trả tiền. Đây là vấn đề được Sở Xây dựng cảnh báo nhiều lần, yêu cầu phân vùng thu phù hợp để tránh xung đột và đảm bảo đúng tinh thần pháp luật.

Khó khăn cũng nảy sinh trong quá trình di dời công trình cấp nước khi thực hiện các dự án giao thông. Theo quy định hiện hành, doanh nghiệp cấp nước phải tự chi trả toàn bộ chi phí di dời do đã cam kết "không yêu cầu bồi thường". Điều này khiến doanh nghiệp chịu thiệt hại lớn, nhất là khi các dự án nâng cấp hạ tầng giao thông diễn ra ngày càng thường xuyên. Với vai trò cung cấp dịch vụ thiết yếu và phục vụ lợi ích cộng đồng, việc buộc doanh nghiệp tự gánh toàn bộ chi phí di dời không còn phù hợp trong bối cảnh hiện nay. 

Những bất cập nói trên cho thấy Khánh Hoà không chỉ đối diện thách thức từ hạ tầng xuống cấp mà còn từ chính cơ chế pháp lý đang điều chỉnh hoạt động quản lý cấp, thoát nước. Vì vậy, nhu cầu sửa đổi, bổ sung nghị định mới không chỉ xuất phát từ yêu cầu chung của ngành nước, mà còn từ chính thực tiễn sinh động của địa phương – nơi các mâu thuẫn giữa nhu cầu phát triển và năng lực đáp ứng đang ngày càng trở nên rõ ràng.

Từ việc nhìn nhận đầy đủ thực trạng và thách thức, Sở Xây dựng Khánh Hoà đã đưa ra nhiều đề xuất quan trọng nhằm hoàn thiện Dự thảo Nghị định Quản lý Cấp, Thoát nước. Trọng tâm của các kiến nghị là yêu cầu xây dựng hệ thống cấp, thoát nước đồng bộ, thống nhất và có khả năng gắn kết chặt chẽ với quy hoạch phát triển kinh tế – xã hội của địa phương. Theo đó, các dự án đô thị cần đưa chi phí đầu tư hệ thống cấp nước vào tổng mức đầu tư chung để bảo đảm hạ tầng ngầm được xây dựng song hành với hạ tầng giao thông và hạ tầng xã hội, tránh tình trạng chắp vá hoặc đầu tư lại nhiều lần gây lãng phí.

Đối với lĩnh vực vận hành, Khánh Hoà đề xuất nghị định mới cần quy định rõ tiêu chí lựa chọn đơn vị quản lý, vừa đủ năng lực tài chính, vừa có trình độ kỹ thuật, vừa phải đáp ứng tiêu chuẩn công nghệ trong bối cảnh ngành Nước đang chuyển dịch sang mô hình quản trị hiện đại. Để bảo vệ quyền lợi người dân, cơ chế kiểm soát giá nước và giá dịch vụ thoát nước phải minh bạch hơn, có sự tham gia của nhiều cơ quan để cân đối lợi ích giữa doanh nghiệp và hộ sử dụng. Đặc biệt, cần có quy định rõ ràng hơn về trách nhiệm đấu nối, bảo đảm tất cả đối tượng sử dụng nước sạch đều được tiếp cận hệ thống thu gom nước thải theo lộ trình phù hợp nhằm tiến tới thu phí thoát nước thống nhất, công bằng.

Một điểm nhấn quan trọng trong kiến nghị của Khánh Hoà là yêu cầu đổi mới mạnh mẽ cơ chế xã hội hoá ngành Nước. Trong bối cảnh ngân sách hạn chế, thu hút tư nhân đầu tư vào các công trình cấp nước là hướng đi tất yếu. Tuy nhiên, vì đây là loại hình dịch vụ liên quan trực tiếp đến đời sống người dân, Nhà nước cần kiểm soát chặt chẽ để tránh phát sinh độc quyền và bảo đảm doanh nghiệp có nghĩa vụ mở rộng vùng phục vụ, duy trì chất lượng nước theo quy chuẩn và thực hiện đầy đủ trách nhiệm an ninh nguồn nước. Để thu hút nhà đầu tư, các chính sách ưu đãi về đất đai, thuế, lãi suất, giải phóng mặt bằng và hỗ trợ lựa chọn công nghệ tiên tiến là rất cần thiết.

Cuối cùng, Khánh Hoà nhấn mạnh sự cần thiết phải sửa đổi Nghị định 43/2022/NĐ-CP để giải quyết dứt điểm các vướng mắc về bàn giao tài sản công trong lĩnh vực cấp nước. Một quy định rõ ràng, nhất quán sẽ giúp cả Nhà nước và doanh nghiệp dễ dàng triển khai, tạo cơ sở cho việc đầu tư dài hạn và quản lý hạ tầng hiệu quả. Khi khung pháp lý được hoàn thiện, ngành Nước địa phương sẽ có cơ hội phát triển bền vững hơn, đáp ứng mục tiêu cấp nước an toàn, xử lý nước thải hiệu quả và bảo vệ môi trường trong bối cảnh biến đổi khí hậu đang gia tăng tác động.

Những kiến nghị của Khánh Hoà không chỉ phản ánh thực tiễn của một địa phương năng động, tốc độ đô thị hoá cao, mà còn góp phần đặt ra yêu cầu chung cho việc hoàn thiện chính sách ngành Nước trên phạm vi cả nước. Một nghị định quản lý cấp, thoát nước được xây dựng trên cơ sở khoa học, thực tiễn, đồng bộ và linh hoạt sẽ là nền tảng quan trọng giúp ngành Nước của Việt Nam đáp ứng mục tiêu phát triển bền vững trong giai đoạn mới.

Trung Kiên