Liên hệ quảng cáo: +84 (0) 377 089 696 (Ms. Chung Anh)
Email: quangcao@tapchinuoc.vn

Guồng xe nước - Hoài niệm của một thời

28/04/2022 23:48

Từ rất lâu, những guồng xe nước (bờ xe nước) trên sông Vệ, đặc biệt là trên sông Trà Khúc đã trở thành biểu tượng của đức tính kiên trì, bền bỉ và sự tài trí, thông minh của người Quảng Ngãi.

Hình ảnh guồng xe nhẫn nại quay đều bên luỹ tre nghiêng bóng xuống dòng sông xanh mùa hạ đã trở thành cảnh quan độc đáo, vừa thân thiết, gần gũi với bao lớp người Quảng Ngãi, vừa làm say lòng những ai có dịp đến với miền quê sông Trà núi Ấn.

H.Parmentier, một nhà nghiên cứu người Pháp đã từng có nhiều thời gian tiếp cận vùng đất Quảng Ngãi, trong tập: "Ghi chú về những guồng quay nước ở Quảng Ngãi", đã nêu ý kiến rằng người nông dân ở đây đã tiếp thu kỹ thuật làm xe nước của người Chăm. Còn chính những người nông dân Chăm thì học được những kỹ thuật lấy nước bằng guồng quay của cư dân những vùng ảnh hưởng văn hoá Ả rập. Tuy nhiên đây cũng chỉ là một luận cứ chưa thật chắc chắn và không có nhiều dữ liệu minh chứng.

 GUỒNG XE NƯỚC - HOÀI NIỆM CỦA MỘT THỜI  - Ảnh 1.

Guồng xe nước - 1929. Ảnh tư liệu

Các tài liệu về nông học, dân tộc học cũng cho thấy guồng xe nước có ở nhiều nơi trên đất nước ta, từ Tây Bắc (của đồng bào Dao) đến Thanh Hoá, kéo dài đến Ninh Thuận, Bình Thuận và ngược lên vùng núi thấp Nam Trung bộ thuộc địa bàn cư trú của dân tộc H’re. Điều đáng chú ý là, nếu ở những vùng khác guồng xe chỉ có một bánh, bán kính hẹp, không có bờ cừ dồn nước thì guồng xe ở Quảng Ngãi là một công trình thuỷ nông tương đối đồ sộ, với những guồng xe từ 8-12 bánh, đường kính đến 26 thước mộc (10,8 m), có bờ cừ kiên cố kéo dài gần 1 km, kéo từ nơi đặt guồng xe, ở phía bờ sông bên này đến bờ sông bên kia, chếch theo hướng thượng nguồn để dồn nước, tăng lực đẩy của dòng chảy, cùng với hệ thống mương máng nhiều cây số tỏa khắp những cánh đồng ven sông để đưa nước vào ruộng.

Tài liệu thành văn sớm nhất còn lưu giữ được có nói bờ xe nước là một tờ đơn xin miễn công ích cho những người “thợ xe” ở thôn Phước Lộc xã Bồ Đề (Mộ Đức, Quảng Ngãi) có lời phê với ba chữ “Thích chấp bằng”. Theo Laborbe1 (trong la Province de Quang Ngai) thì đây là châu phê của vua Thái Đức (Nguyễn Nhạc). Tờ đơn ghi niên hiệu Thái Đức thập nhị niên, tức năm 17902. Tờ đơn này cùng nêu lên việc các nhóm thợ xe ở xã khác đã được miễn sưu dịch. Như vậy, vào thời điểm cuối thế kỷ XVIII, hệ thống các guồng xe nước ở Quảng Ngãi đã khá phát triển, đóng vai trò đáng kể trong sản xuất nông nghiệp. Chúng ta biết rằng, để guồng xe nước có thể vận hành từ tháng ba đến tháng tám âm lịch (mùa nắng), các nhóm thợ (7-8 người một nhóm) phải làm việc liên tục trong cả năm và như thế họ không thể có thời gian để đi làm công ích nên phải thuê người khác hoặc nộp tiền thay.

80 năm sau, quan bố chánh Quảng Ngãi là Nguyễn Thông (1827-1884) dâng lên vua Tự Đức một tờ sớ đề ngày 28.2 Tự Đức năm thứ 23 (29.3.1870) trình bày việc thuỷ lợi và trồng cây ở Quảng Ngãi (Trần thuỷ lợi tài thụ nghi sớ). Trong tờ sớ này có việc đề nghị miễn thuế guồng nước đồng niên (khoảng hơn 80 quan/1 guồng) cho các guồng xe ở Long Phụng, Bồ Đề, Năng An (sông Vệ); Đông Dương (Trà Khúc). Ông quan rất chăm lo nghề nông này đã nêu lên những lý lẽ khá chính đáng và giàu tính thuyết phục cho đề nghị của mình “Sống nghề nông không gì cần bằng nước, việc đắp đập khơi ngòi là làm lợi cho dân, dù cho tiêu tốn công quỹ triều đình cũng không tiếc, huống chi kẻ tiểu dân phải tự lo lấy mà bắt nộp thuế sao?..., vậy tiền thuế guồng nước các nơi ấy nên chăng tạm miễn để lấy chỗ khuyến khích nông dân? Xin chờ chỉ dụ”.

Guồng xe ở Quảng Ngãi là một công trình thuỷ nông tương đối đồ sộ, với những guồng xe từ 8-12 bánh, đường kính đến 26 thước mộc (10,8m), có bờ cừ kiên cố kéo dài gần 1km.
 GUỒNG XE NƯỚC - HOÀI NIỆM CỦA MỘT THỜI  - Ảnh 3.

Bờ xe nước mô phỏng được làm bằng chất liệu tre, đồng và cước do nghệ nhân Mai Văn Quýt tái hiện. Ảnh: Vĩnh Trọng/TTXVN

Trong dân gian hiện còn lưu truyền nhiều giai thoại về những người sáng tạo ra guồng xe nước. Song có lẽ đây chỉ là những người có công kiến lập, bổ sung kỹ thuật, nâng cao chất lượng vận hành của các guồng xe, dù sao thì những guồng xe cũng là những sản phẩm độc đáo của người lao động Quảng Ngãi, tự họ làm ra nó và liên tục cải tiến, hoàn chỉnh kỹ thuật để đưa nước từ dòng sông lên tưới cho đồng ruộng quê nhà.

Vào khoảng thập niên 30 của thế kỷ này, toàn tỉnh Quảng Ngãi có 96 guồng xe. Riêng Sơn Tịnh có 29 guồng, trong đó 6 guồng 10 bánh, 19 guồng 9 bánh, 4 guồng 8 bánh. Cũng theo thống kê này thì phủ Sơn Tịnh dẫn đầu về số guồng xe, cũng như quy mô của từng guồng.

 GUỒNG XE NƯỚC - HOÀI NIỆM CỦA MỘT THỜI  - Ảnh 4.

Guồng xe nước trên bưu thiếp Cộng hoà Pháp.

Cụ Nguyễn Văn quê ở thôn Thọ Lộc, xã Tịnh Hà, làm nghề xe nước trên 50 năm, làm trùm xe gần 20 năm, cho biết: Vào thời điểm những năm 70-80 thế kỷ XX, phía tả ngạn sông Trà Khúc thuộc huyện Sơn Tịnh có 52 guồng xe, lớn nhất là các guồng Tú Thao (Tịnh Sơn), chợ Hố, Bến Đò, Trường Xuân (Tịnh Hà), Đông Dương, Quán Cơm (Tịnh Ấn). Xã có nhiều guồng xe nhất là Tịnh Hà với 8 guồng (Chợ Hố, Bến Đò, Ông Cổ, Công Điền, Trường Xuân, Hà Tây, Ngân Giang trên, Ngân Giang dưới).

Nguyên liệu để dựng hệ thống xe nước (các bánh xe, bờ cừ, máng đưa nước lên mương) chủ yếu là tre; còn lại là dây rừng, bổi (bổi mía, rơm rạ, lá chuối), gỗ cầy (kơnia).
 GUỒNG XE NƯỚC - HOÀI NIỆM CỦA MỘT THỜI  - Ảnh 7.

Núi Ấn, sông Trà - 1972. Ảnh: Stewart W. Herman

Kỹ thuật làm guồng xe dựa trên nguyên tắc lợi dụng sức chảy của dòng nước để làm quay các bánh xe đưa nước lên đồng. Tuy nhiên để đạt hiệu quả kinh tế cao (bền, lấy được nhiều nước, tiết kiệm nguyên liệu, thời gian xây dựng và duy tu) những người làm guồng xe phải giải quyết hàng loạt các vấn đề rất phức tạp: chọn chỗ đặt guồng xe, thời gian khởi công xây dựng tương ứng với dòng nước từ nguồn về, độ chếch của bờ cừ, kỹ thuật đặt các ống lấy nước... Mô tả đầy đủ các vấn đề kỹ thuật và các giai đoạn để hoàn chỉnh một guồng xe là một công việc không hề đơn giản, đòi hỏi phải có sự am tường sâu sắc kiến thức về vật lý, khí hậu, thuỷ lưu và kinh nghiệm dân gian. Có lẽ đây là một trong những nguyên nhân khiến cho đến nay chúng ta chưa thấy có một công trình khoa học nào đề cập đầy đủ và thuyết phục về các guồng xe nước ở Quảng Ngãi.

Từ đầu thập niên 80 thế kỷ trước, guồng xe nước đã nhường vai trò của nó trong đời sống nông nghiệp cho máy bơm nước sử dụng động cơ đốt trong, rồi những trạm bơm điện và tiếp theo đó là hệ thống thuỷ lợi Thạch Nham lấy nước từ đầu nguồn sông Trà Khúc. Guồng xe nước giờ chỉ còn là hoài niệm của một thời.

Tác giả:
Lê Hồng Khánh
Ý kiến của bạn
Bình luận
Xem thêm bình luận

Đọc thêm

Quốc đảo Nauru bán "hộ chiếu vàng" cứu quốc gia khỏi cảnh nước biển dâng

Quốc đảo Nauru bán "hộ chiếu vàng" cứu quốc gia khỏi cảnh nước biển dâng

Theo CNN, đảo quốc Nauru ở Thái Bình Dương đã quyết định khởi xướng sáng kiến "hộ chiếu vàng" với mục đích gây quỹ tài trợ ứng phó với biến đổi khí hậu.

Quốc tế 14/03/2025
Cảnh báo lừa đảo, mạo danh thu tiền nước

Cảnh báo lừa đảo, mạo danh thu tiền nước

Ngày 11/3/2025, Công ty CP Cấp Thoát nước Khánh Hòa phát thông báo cảnh báo về tình trạng mạo danh nhân viên để lừa đảo khách hàng.

Ngày nước thế giới 2025: Bảo tồn các dòng sông băng vì phúc lợi nhân loại

Ngày nước thế giới 2025: Bảo tồn các dòng sông băng vì phúc lợi nhân loại

Liên Hợp Quốc công bố 2025 là Năm quốc tế bảo tồn sông băng, kèm theo tuyên bố Ngày nước thế giới năm nay có chủ đề Bảo tồn các dòng sông băng. Đây là dịp nâng cao nhận thức toàn cầu về vai trò của sông băng, tuyết và băng đối với khí hậu và chu trình thủy văn, cũng như tác động kinh tế, xã hội, môi trường.

Quốc tế 12/03/2025
Trường Cao đẳng Xây dựng Công trình Đô thị hướng tới 50 năm thành lập

Trường Cao đẳng Xây dựng Công trình Đô thị hướng tới 50 năm thành lập

Ngày 10/3/2025, đoàn công tác của Hội Cấp Thoát nước Việt Nam (VWSA) do Chủ tịch Nguyễn Ngọc Điệp dẫn đầu đã đến thăm và làm việc với Trường Cao đẳng Xây dựng Công trình Đô thị.

Văn hóa nước 12/03/2025
Nghiên cứu hình thành không gian ngầm tổng thể tại khu vực hồ Gươm

Nghiên cứu hình thành không gian ngầm tổng thể tại khu vực hồ Gươm

Chuyên gia cho rằng, phá dỡ tòa nhà “Hàm cá mập” làm cho tầm nhìn từ khu vực phố cổ ra hồ Gươm rộng hơn rất nhiều, đồng thời cần nghiên cứu xây dựng các công trình ngầm để tạo thành một không gian tổng thể.

Công trình thoát nước Thames Tideway hoàn thiện sau một thập kỷ xây dựng

Công trình thoát nước Thames Tideway hoàn thiện sau một thập kỷ xây dựng

Sau một thập kỷ xây dựng, dự án "siêu cống" Thames Tideway của London cuối cùng đã hoàn thành. Hệ thống cống ngầm quy mô lớn này, với chi phí đầu tư đạt 5 tỷ bảng Anh (tương đương 6,3 tỷ USD), hứa hẹn sẽ cách mạng hóa hệ thống xử lý chất thải của thành phố.

Quốc tế 01/03/2025
Nâng cao kiến thức, kỹ năng về Quản lý hoạt động Xây dựng trong ngành Nước

Nâng cao kiến thức, kỹ năng về Quản lý hoạt động Xây dựng trong ngành Nước

Ngày 22/2/2025, tại Phú Thọ, Trung tâm Đào tạo bồi dưỡng ngành nước Việt Nam (thuộc Hội Cấp Thoát nước Việt Nam) đã chủ trì tổ chức lớp tập huấn về một số điều và biện pháp thi hành Luật Xây dựng về quản lý hoạt động xây dựng.

Văn hóa nước 25/02/2025
Hội Cấp Thoát nước Việt Nam và Hội nước Hungary thảo luận kế hoạch hợp tác

Hội Cấp Thoát nước Việt Nam và Hội nước Hungary thảo luận kế hoạch hợp tác

Hội Cấp thoát nước Việt Nam (VWSA) và Hội nước Hungary vừa có buổi gặp gỡ, bàn bạc kế hoạch hợp tác trong thời gian tới.

Quốc tế 25/02/2025
Hội Cấp Thoát nước Việt Nam họp chuẩn bị tổ chức Hội nghị Ban Chấp hành vào tháng 3/2025

Hội Cấp Thoát nước Việt Nam họp chuẩn bị tổ chức Hội nghị Ban Chấp hành vào tháng 3/2025

Ngày 21/2/2025, Lãnh đạo Hội Cấp Thoát nước Việt Nam (VWSA) chủ trì cuộc họp nhằm phân công và chuẩn bị cho Hội nghị Ban Chấp hành (BCH) sẽ diễn ra vào cuối tháng 3 tới đây.

Top