Nước ngầm - nguồn tài khí của cộng đồng

‏

Đi tìm địa khí

‏Khởi nguyên của văn minh loài người là sử dụng nước mưa, nước mặt, chứ chưa dùng được nước ngầm. Văn minh nước ngầm có lẽ bắt đầu sau các cuộc Đại hồng thủy, khi con người đi tìm nguồn nước ổn định, an toàn và lâu bền hơn.‏

‏Trong thời đại nguyên thủy, con người ban đầu ở trong các hang động, dùng nước mưa, nước suối hay nước sông. Qua các giai đoạn công xã, con người bắt đầu ổn định để định cư, vượt khỏi hang động. Ở các vùng xa, không còn điều kiện để sử dụng các nguồn nước tự nhiên, họ bắt đầu tìm đến các cách tạo ra nước cho mình.‏

‏Liên quan đến tính chất của nguồn nước tốt hay xấu, con người coi điều tốt của cái không nhìn thấy trên trời là thiên khí, cái tốt của loài người là nhân khí, cái tốt của lòng đất là địa khí.‏

‏Địa khí về mặt bản chất là mạch nước. Tìm được mạch nước tức là tìm được địa khí. Đây là yếu tố cơ bản đầu tiên của quan niệm triết học cổ. Dù loài người có nước tự nhiên như sông, suối, ao, hồ thì việc chọn được vị trí của các mạch nước chính là tìm được phúc khí và tài khí.‏

‏Khi chọn được một mạch nước ngầm nằm tại nơi được xác định sẽ là chỗ định đô hay nơi ở có tầm quan trọng vô cùng. Nó chính là tiền đề cho các kiến trúc sư (các nhà quy hoạch) sau này của từng thời kỳ phải vận dụng để điều hòa không khí. ‏

‏Không phải chỉ là không khí của gió, của nhiệt độ trên bề mặt Trái Đất mà còn một loại khí nữa nằm ở dưới lòng đất, có tầm ảnh hưởng trên - dưới và con người nằm giữa. Đây là một trong những mấu chốt quan trọng cho việc xác định mạch nước ngầm như thuật ngữ của chúng ta bây giờ.‏

Đa phần là nước

‏Không phải chỉ có khoa học hiện đại, bằng các phương tiện hiện đại mới xác định được các thuộc tính vật chất có ¾ nước, và toàn bộ các khối lượng vật chất còn lại của con người chỉ chiếm ¼.‏

‏Xa xưa, người ta đã xác định nước là biểu trưng cho toàn bộ thế giới vật chất. Đấy là cơ sở triết học đầu tiên để nói rằng nước quản tài. Tài không phải chỉ là tiền mà còn là toàn bộ các thành quả của tất cả các khối vật chất biểu trưng vì nó đã đại diện cho ¾ lượng vật chất. ‏

‏Vấn đề ai là người quyết định nước là biểu trưng cho tiền bạc hóa các công sức, kết quả lao động…? Có thể nhận thấy một thực tế đơn giản rằng không có nơi nào rộng hơn biển cả. Suy luận này tương tự số Pi, dù là số nhỏ nhưng nó đo được những thứ mênh mông. Từ biểu trưng đó, người ta biết rằng qua thẩm thấu nhiều lớp, nhiều tầng, nước ngầm là nước tinh khiết. Người xưa cũng xác định rằng tài sản, tiền bạc của chúng ta cũng vậy, được tích lũy từ quá trình lao động chưa nói lên điều gì. Chỉ khi những tiền tài đó được sàng lọc nhiều lần, được đầu tư làm ăn thặng dư nhiều lần đến khi có kết quả để tích luỹ, đấy mới chính là tài sản tinh khiết, giống như triết học của nước.‏

‏Do vậy, mạch nước ngầm tuy không nhìn thấy nhưng mang cái giá trị cao hơn những yếu tố nước ta nhìn thấy. Việc xác định mạch nước ngầm hay giếng nước là một ví dụ về sự chuẩn mực trong các làng xã, trong đó miền Bắc Việt Nam là một ví dụ.‏

‏Ở miền Nam, còn có nhiều yếu tố do du nhập từ nhiều dòng người, dòng văn hóa. Nhưng văn hóa của dải đồng bằng Bắc bộ có lý do của một ngàn năm người phương Bắc chiếm đóng. Từ nền văn hóa phương Bắc ấy, người Việt đã khôn ngoan lấy kiến thức để vận dụng vào thực tế sống của mình trong nước và rút ra bài học cho các vùng thổ nhưỡng, các tiểu vùng khí hậu và vùng khí hậu lớn có liên quan chặt chẽ đến các yếu tố thời tiết, con người và thổ nhưỡng.‏

‏Có phát hiện rằng, các vùng thổ nhưỡng khác nhau dẫn tới các mạch nước đi khác nhau. Các mạch nước đi khác nhau thì kết quả lao động của con người ở các vùng miền cũng khác nhau. Ở vùng đất cao, mạch nước khác ở vùng đất thấp. Nhưng họ cũng phát hiện một điều, rằng nước từ trung tâm đi ra thì thường là các vùng phát triển lớn. Tại vùng trung tâm họ đã quan sát được nơi có nước đi ra thì trên là đất, dưới là nước.‏

‏Nếu đất ở trung tâm người ta gọi là nhân, tức là đại nhân, tài sẽ nằm ở dưới đó. Thông thường những nơi đất lớn theo nguyên tắc này thì đều phát Vương khí, Quan khí hoặc Đế khí. Những chỗ đó thường xuất hiện nhân tài, và phú quý cũng xuất hiện lớn hơn các vùng khác. Các quy tắc này sẽ theo từng tầng đi xuống, cũng giống nước. Nếu ta đi theo trật tự từ trong ra ngoài, từ trên xuống dưới, từ trái qua phải theo nguyên tắc của người phương Bắc, văn hóa đó nằm ở một vùng trên bản đồ, chứ không phải chỉ của một dân tộc hay một đất nước, do mật độ dân đông. Những văn hóa nào tốt thường được trao đổi để nhân loại vận dụng nhằm phát triển cuộc sống tốt hơn.‏

Khởi thủy từ chính Bắc

‏Về nguyên tắc trong khai thác nước, theo quan niệm của phương Đông truyền thống, phương chính Bắc hay tại độ 0 của la bàn chính là gốc của nước. Lấy chuẩn mực của gốc 0 độ làm chuẩn. Chiều từ hướng Đông sang Tây là cách phân phối nước thuận. Nếu như đi ngược, thì hoàn toàn không hợp cách. Dù là vùng cao hay vùng thấp, đây là tiêu chuẩn đầu tiên phải được thỏa mãn, hoặc phải xác định được các mạch nước ngầm, và vùng đất tốt là nơi xuất hiện gốc của nguồn, sẽ phải phát triển từ phương Bắc để tỏa đi mọi hướng. Nếu như đi ngược lại thì người ta gọi là không thuận cách, tức không tốt. Đây là một trong những nguyên tắc để xác định ở mọi vùng và là chuẩn mực tiêu chí thứ nhất.‏

‏Thứ hai, nước thường đi từ cao xuống thấp, chứ không thể đưa nước từ thấp lên cao, nếu vậy là trái tự nhiên của luật nước ngầm. Trong trường hợp phương Bắc mà nằm thấp, nước chảy lên trên cao thì người ta gọi là không hợp cách. Khi đó mới cần con người bắt tay vào cải tạo.‏

‏Muốn cải tạo được thì phải hiểu được trật tự này, và cần đến các công nghệ phát triển tại từng thời kỳ. Thời kỳ thô sơ, kết quả thu được cũng thô sơ. Tới thời hiện đại, máy móc và các công nghệ đã dựa trên nguyên lý và kiến thức, nên ta thu được kết quả tốt hơn.‏

‏Ví dụ như ở Hà Nội, lấy phương vị của Phủ Chủ tịch, đây là thủ phủ chỉ đạo toàn bộ, được đặt ở nơi có nhiều tài khí làm chuẩn. Nếu Phủ là Đông Nam thì vị trí đặt nước của nhà máy phải ở chính Bắc mới được xây lên. Ngày xưa, họ đã định như vậy. Ở quy mô một gia đình, cái nhà ở hướng Đông Nam thì vị trí chính Bắc là vị trí đào giếng. Nhưng khi làm vậy sẽ ngược với "hướng Long - Hổ", Thanh Long bên trái, Bạch Hổ bên phải theo quan niệm chuyển động từ trái qua phải.‏

‏Việc đầu tiên trong bản thiết kế kiến trúc hay xây nhà, người ta phải quay mặt về hướng vị để chọn cái đầu của chính Bắc nằm ở trên, ở vị trí Thanh Long; từ đó chính Nam nằm ở 1 đường chéo của miếng đất đó. Lý thuyết của phong thủy học chính là dựa trên nền tảng này.‏

‏Ở phía Bắc của Phủ Chủ Tịch, bên kia đường Hoàng Hoa Thám chỗ vị trí trường Chu Văn An có 1 cái giếng khoan, phục vụ cho người dân, cho Phủ Chủ tịch. Xét trên phương diện một thành phố thì nhà máy nước Yên Phụ chính là nằm ở vị trí phía Bắc thành phố. Các vị trí mà người Pháp từ xưa xây dựng đều làm rất đúng quan niệm này.‏

‏Tuy nhiên, hồi đó, dân số ở mức vừa phải so với hai vị trí này, kích thước tháp nước ở khu vực đầu vườn hoa Hàng Đậu, về bản chất là một cái giếng, tương ứng với số dân ở khu phố cổ Hà Nội thời điểm đó. Tháp nước Hàng Đậu nằm phía Bắc khu phố cổ.‏

‏Ở các làng quê miền Bắc, người ta thường thấy có hai loại giếng, và không phải nơi nào gia đình cũng có giếng khơi, tức là giếng gia đình, mà ta thường thấy có giếng làng rất lớn.‏

‏Cho đến nay chưa có một khảo sát nào trên toàn thế giới đưa ra nguyên tắc xác định một vùng cư dân truyền thống là gì.‏

‏Tiêu chí đầu tiên để người ta đến một vùng đất là phải xác định được nguồn nước. Đây là yếu tố biểu trưng cho toàn bộ các tiền bạc và tài sản, kết quả lao động phát triển hay không theo nguồn nước tính từ phương Bắc, vị trí của 0 độ, chảy theo hướng từ Đông sang Tây. Tìm được vị trí này rồi, họ thiết lập vị trí của giếng nước.‏

‏Cái thứ hai là cổng của địa bàn đó. Cổng làng, cây đa, giếng nước không chỉ nằm trong văn học, trong tranh Đông Hồ, tranh vẽ Hàng Trống cổ, mà tất cả các chi tiết văn hóa đó đều bắt nguồn từ nhận thức của người Việt, hay nhìn chung từ các quy tắc trên toàn thế giới chứ không phải của riêng chúng ta.‏

‏Thoạt đầu ta nghĩ đơn giản rằng người ta tìm nước để sống, nhưng không phải bởi trong lòng một khu vực nếu như ở sát các vùng rừng núi có rất nhiều khe suối, bên cạnh đó có sông ngòi vv…‏

‏Dù có nhiều ao hồ, sông ngòi, một làng được gọi là sung túc, trù phú phải có cây đa, giếng nước và cổng làng. Cổng làng biểu trưng cho nhân sự, giếng nước biểu trưng cho tài khí. Nhân và tài được thiết lập ở hai vị trí xong rồi mới đến việc người đứng đầu sẽ ở tâm của làng đó, xã đó, còn những người nghèo ở vùng ven.‏

‏Đây là nguyên tắc chung cho bất kỳ cuộc định cư nào từ xa xưa đến nay. Do vậy, việc xác định mạch nước ngầm là điều tối quan trọng, gần như quyết định sống còn cho một vùng cư dân. Cần phải nắm chắc điều này để áp dụng cho một công trình kiến trúc, xây dựng.‏

‏Chế độ phong kiến đã tồn tại hàng nghìn năm. Ở đây ta không bàn chế độ này tốt hay xấu, nhưng với một chế độ đã tồn tại hàng nghìn năm, người ta có những giá trị văn hóa sâu sắc. Nếu nó bị đào thải từ chế độ đó sang một chế độ ưu việt hơn, đó là lựa chọn có tính tất yếu. Nhưng cần phải chú ý, hàng nghìn năm tồn tại với một chế độ, rõ ràng ta cần xem xét những gì hỗ trợ cho sự tồn tại ấy.‏

Giếng đại khí - giếng tiểu khí

‏Trong quá trình định cư, đánh giá đầu tiên khi lập làng, lập xã là xác định nguồn nước sạch, tức là nước ngầm.‏

‏Trong một khu vực dân cư, giếng lớn là đại khí, là nguồn nước dùng chung cho cả một làng, xã. Giếng nhỏ là tiểu khí, là nguồn nước dùng cho một gia đình và phải có kích thước phù hợp với số người trong gia đình đó. Nhân và Tài luôn phải cân bằng nhau. Ví dụ, người ta quan niệm rằng đường kính của một cái giếng lớn phải tỉ lệ với dân số của một khu vực dân cư. Hay như với một gia đình gồm vợ chồng và 10 người con, chu vi thành giếng thông thường cũng cần có tỷ lệ tương ứng là 1,8 m. Như vậy, qua quá trình chắt lọc, người Việt đã lập được chuẩn mực cho kích thước và vị trí đào giếng tương ứng với số người trong gia đình, và giếng làng cũng tương ứng với số dân định cư ở vùng đó.‏

‏Mạch nước ngầm theo quan điểm triết học truyền thống có liên quan đặc biệt đến sự phát triển của một vùng, một gia đình. Cũng chính bởi vậy, khi phải lấp giếng, đòi hỏi phải có nhiều yếu tố chứ không thể tuỳ tiện dùng đá, dùng cát lấp đi.‏

‏Những điều chỉnh trong bộ môn phong thủy chính là từ yếu tố này, xuất phát từ quan niệm thực tiễn. Nếu chỉ nhìn nhận đơn giản là khai thác tùy tiện, hay lấp một cái giếng nước, một mạch nước ngầm sẽ dẫn đến mất trật tự trong kiến trúc.‏

‏Các điểm chi phối nguồn nước chính là nhà máy nước. Bản chất đây là một cái giếng lộ thiên, được khai thác từ mạch nước ngầm hất lên, trừ trường hợp khai thác từ các nguồn nước mặt.‏

‏Tuy nhiên, nước từ nguồn nước mặt không tinh khiết bằng nước ngầm. Nếu bàn về việc gây sự mất trật tự thì có nhiều yếu tố liên quan, nhưng nếu chỉ bàn về mạch nước ngầm, thì vị trí đặt nhà máy nước để hút nước ngầm lên phải tương ứng với vị trí của giếng trước kia người ta định đô, hoặc giếng của làng xã.‏

‏Có 2 loại nhà máy nước: một chuyên xử lý nước mặt, nước từ trên trời, do mưa rơi xuống tạo thành sông ngòi. Loại thứ hai là nhà máy khai thác nước ngầm, và đây chính là nơi cần tuân theo các quy chuẩn của tiền nhân để lại.‏

Bài: Nhà nghiên cứu Văn hóa Phương Đông Nguyễn Quang Minh - Ảnh: Shutterstock